Recensie van de verhalenbundel Het net, de duif en de dood van Chaja Polak

Recensie van de verhalenbundel ‘Het net, de duif en de dood’4

van Chaja Polak

Ongeluk dat zonder woorden niet is te dragen

Door Michiel van den Berg

In elf korte verhalen van gemiddeld tien pagina’s beschrijft Chaja Polak beslissende momenten in de levens van meisjes, jonge moeders en oudere moeders. Alle verhalen zijn gesitueerd in naoorlogs Nederland, het tijdperk waarin, zoals bekend, de positie van de vrouw ongelijkwaardig was aan dat van de man. Polaks stijl is beknopt, gericht op de emotionele essentie, opgebouwd uit korte zinnen met eenvoudige woorden. Het resultaat is sober en zuiver proza.

In het openingsverhaal Wachtlokaalhebben een overspelige man en vrouw hun maandelijkse geheime ontmoeting. De sleet zit erin. Het leidt tot de volgende alleszeggende passage: ‘Vraag die liefkozingen aan je eigen man, zegt hij als ze aan het vrijen zijn. Dan probeert ze te lachen, ze weet dat hij niet tegen haar tranen kan.’

Ook andere verhalen gaan over de valstrik die het huwelijk en moederschap kunnen zijn. Zo ontvlucht in het verhaal De dochter een jonge vrouw het huis door te trouwen, maar vereenzaamt ze na de geboorte van haar kind (jonge moeders mochten in de jaren vijftig niet werken). Ze ontvlucht die eenzaamheid door elke dag met haar kind naar haar moeder te gaan, waar ze kijkend uit het raam het haar o zo bekende uitzicht tracht te verdragen.
In Kantelpunt mijmert een vrouw met twee jonge kinderen over het moment dat ze in de auto stapte, de kinderen op de achterbank installeerde en wachtte tot haar man uit huis kwam. Dat was het moment, het enige moment, dat ze weg had kunnen rijden, zich van hem had kunnen ontdoen.
En in Een kerstgeschenk maakt een vrouw aanstalten om naakt de feestelijke huiskamer met de haar negerende, hooghartige schoonmoeder te betreden.

Schijnbaar hoopgevender begint Oogjeszoenen. Een meisje logeert van haar veertiende tot haar zestiende zo nu en dan bij oom Charley. Deze placht tot haar onbestemde verrukking elke avond haar kamer binnen te komen als ze in bed ligt.
‘Hij zoende altijd eerst haar ene gesloten oog, dan het andere en dan weer het ene en daarom ook weer het andere. Zijn lippen wilden bij haar blijven en niet terugkeren in zijn gezicht zoals het hoort met alles op zijn plek, neus, wangen, oren. Toch liet hij zijn zoen niet achter, zijn zoen nam hij mee in zijn mond zodra hij weer overeind kwam en de kamer verliet.’
Maar de oom sterft jong en zij gaat een liefdeloos huwelijk aan met zijn achterneef. Waarom dan toch?
‘Bedachtzaam had haar oom hem tussen haar en zichzelf ingeschoven. Als om iets te voorkomen. Iets wat niet mocht maar te sterk was en hem lokte, hem verleidde en niet tegen was te houden.’

Er zal nu wel een beeld zijn ontstaan welke strekking de verhalen in deze bundel hebben. In dat licht is het aan de novelle Lea van Paul Mercier ontleende motto dat aan de verhalen voorafgaat veelbetekenend: Es gibt Unglück von einer Größe, dass es ohne Worte nicht zu ertragen ist.
Een trieste, maar mooie gedachte: ongeluk dat alleen door het woorden te geven te verdragen is. Ongeluk dat niet alleen voortkomt uit de valstrik van huwelijk en moederschap, maar ook uit het kind zijn van twee slachtoffers van de Holocaust. Want Chaja Polak (1941, Den Haag) is het kind van Joodse ouders. Haar vader was verzetsstrijder en werd vermoord in Dachau. Haar moeder overleefde Auschwitz. Haar moeder hertrouwde met een verzetsman die ook in een concentratiekamp had gezeten.
Polak ging pedagogiek studeren, brak de studie af, woonde kort in Israël en studeerde vervolgens af als schilder aan de Rietveldacademie. Eerst als schilder, later als schrijfster geeft ze uiting aan het motto van Paul Mercier, waarin voor woorden ook andere kunstuitingen kunnen worden verstaan. Een groot deel van het werk bestaat eruit hoe het is om kind van Holocaustslachtoffers te zijn.

‘Uit het schrijfonderwerp volgt de vorm,’ zegt Polak in een interview voor ZIN-magazine. Zo kwam ze inmiddels tot romans, gedichten, verhalen en een essay. In dit essay – Brief in de nacht. Gedachten over Israël en Gaza (2024) – probeerde ze nuance aan te brengen in het extreem gepolariseerde debat over de kwestie Israël en de Palestijnen. Het essay kreeg veel media-aandacht, werd een bestseller en kreeg vertalingen.

In de bundel Het net, de duif en de dood komt Polak uit op de verhaalvorm. Waarom? Misschien omdat dat de beste manier is om te laten zien dat individueel ongeluk ook gemeenschappelijke trekken heeft? Hoe dan ook, de emotionele diepte van deze compacte verhalenbundel maakt het lezen ervan meer dan de moeite waard.

Auteur: Chaja Polak
Titel: Het net, de duif en de dood
Uitgeverij: Gossee
1e druk: 2024
ISBN: 9789464521788
112 pagina’s