Recensie verhalenbundel ‘Wachten op de angst’ van Oğuz Atay
Reis naar het Turkije uit de jaren zeventig
Door Michiel van den Berg
Lezen is door tijd en ruimte reizen. Uiteraard in het vertelde, maar soms ook naar de context van het vertelde. De verhalen van Oğuz Atay brengen je naar het Turkije van de jaren zeventig van de vorige eeuw. Het land was toen al decennia toneel van een radicale hervorming door Atatürk en zijn volgelingen, de kemalisten. Zij wilden het traditionele Islamitisch land veranderen in een moderne staat naar voorbeeld van het Westen. Deze hervorming was alomvattend en bestreek onder andere openbaar bestuur, economie, religie, kledingvoorschriften, invoering van het alfabet en zuivering van het Turks van buitenlandse woorden.
Zoals de vertaler Hanneke van der Heijden in het inzicht gevende nawoord schrijft, leidde deze transitie tot een conflict tussen twee waardestelsels, een gevoel van tekortschieten, vragen over authenticiteit en existentiële angst. Tegen deze achtergrond krijgen de acht verhalen in Wachten op de angst hun betekenis, is te begrijpen waarom ze zijn doordrongen van thema’s als inperking, verzet, vervreemding en eenzaamheid.
De verhalen in de bundel staan in chronologische volgorde. De eerste verhalen gaat over personen die zijn losgezongen van de maatschappij. In het openingsverhaal dwaalt een man met een witte mantel door de stad, wordt voor bedelaar aangezien en verkiest een verdrinkingsdood. In het tweede verhaal treft een vrouw op zolder de vergane resten van een door haar vergeten minnaar aan. In het titelverhaal komt een verwarde man zijn huis niet uit. Vaak moest ik denken aan het werk van Kafka, waarin ook eenzelvige personages geen vat krijgen op hun omgeving.
‘In 1970 stond ik plotseling oog in oog met de persoon van wie ik houd (drie jaar nadat hij plotseling verliefd was geworden). De persoon die mij GEEN JA MAAR OOK GEEN NEE (krijg nou wat!) antwoordde, zei ‘Ik heb je een bericht gestuurd.’ Via wie dan?’ (Aanhalingstekens van mij.) Via mijn vriendinnen. (Om de een of andere vond ik het toch beter de aanhalingstekens weg te halen.)’
Atay gebruikt regelmatig de briefvorm. Er is een brief aan zijn werkgever, een brief over zijn geliefde en een brief aan zijn vader. Deze brieven beslaan tientallen pagina’s en zijn het best te typeren als een continue gedachtestroom die alle kanten opschiet en is doorspekt van aanhalingstekens, herformuleringen en reflecties op het geschrevene zoals hierboven, waarbij de schrijver zichzelf bepaald niet spaart. Alinea’s en witregels zijn schaars, zodat de aanblik van de bladzijden een gesloten, moeilijk te doorgronden karakter geven. De brieven kennen nauwelijks een plot. Deze stijlkenmerken zijn grotendeels ook van toepassing op de andere verhalen.
‘En dat terwijl ik de hele tijd moet glimlachen wanneer ik aan je denk, lieve vader. Ik wil jou als jou beleven. Wat ik wil is dat iemand thuis is zoals mijn moeder en dat ik dan de keuken in loop en naar de woonkamer kan roepen ’Hier staat weer iets te koken Muazzez’, dat er dan tegen me gezegd wordt ‘Als je ziet dat het kookt, draai het gas dan wat lager Cemil’ en dat ik dan zonder ook maar een vinger uit te steken de keuken weer uit loop.’
Dit fragment komt uit het op zijn eigen leven gebaseerde Brief aan zijn vader. Deze vader is al twee jaar dood als hij de brief schrijft. Het is het enige verhaal dat mij uit een observerende en soms geamuseerde positie trok en me tot medeleven (ontroering) bracht. De grote populariteit van Atay zal ermee te maken hebben dat hij in zijn verhalen de angst om niet te voldoen aan de tegenstrijdige normen van de traditionele en moderne samenleving benoemt, bekritiseert en belachelijk maakt. Een angst die vele Turken destijds kenden, maar mij vreemd is, waardoor sterke emotie tot dat ene verhaal beperkt bleef.
Wrang dat er tijdens zijn leven nauwelijks belangstelling was voor de verhalen van de vroeg gestorven Atay (1934-1977). Pas na de militaire staatsgreep van 1980 begon men hem te lezen en kreeg hij postuum een enorme populariteit. Nog elk jaar worden zijn boeken herdrukt, Iedereen in Turkije weet wat bedoeld wordt met ‘de man met de witte mantel’ of ‘de griplozen’, namelijk mensen die hun grip op het maatschappelijke leven hebben verloren. Daarenboven had hij grote invloed op latere Turkse schrijvers zoals Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk.
En dan is nu, bijna vijftig jaar na de Turkse publicatie, deze bundel ook beschikbaar voor Nederlandstaligen. Voor hen die begerig zijn in gedachte af te reizen naar het Turkije van de zeventiger jaren lijkt dit boek me een goede ingang. Het geeft een levendig beeld van het spagaat van Turken in die tijd.
Auteur: Oğuz Atay
Titel: Wachten op de angst
Vertaling: Hanneke van der Heijden
Uitgeverij: Van Oorschot
1e druk: juli 2024
Hardcover
ISBN: 9789028214088
257 pagina’s
Laat een reactie achter